کد مطلب:32853 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:22

گنجینه پرسمان » اعتقادات

آيا آيه استخلاف در مشروعيت خلافت خلفاي ثلاثه نازل شده است ؟

آيـه شـريفه استخلاف : ( وعد اللّه الذين آمنوا منكم و عملوا الصالحات ليستخلفنهم في الارض كما اسـتـخلف الذين من قبلهم ).(1) متضمن دو مطلب مهم است : اول اينكه خداوندبه خلافت الهي درگـذشـته اشاره دارد , دوم اينكه خلافت الهي را در آينده همراه باتمكن دين اسلام (كه همان ديـن حـق اسـت و خـداونـد به غير آن راضي نمي گردد) و زوال خوف و جايگزين شدن امنيت و آسايش و عبادت خالصانه خداوند سبحان و بر چيده شدن بساط شرك و ظلم به مسلمانان بشارت مـي دهـد .مـفسران در شان نزول اين آيه آورده اند : وقتي پيامبر اسلام (ص ) همراه با مسلمانان به مـديـنه منوره هجرت كردند و ساكنان مدينه با آغوش باز و به گرمي پذيراي آنان شدند , ( كه به حـمـيـت هـمـيـن عـمـل ايـثـارگرانه خويش انصار رسول نام گرفتند ) اعراب آن زمان بر ضد پـيـامبر(ص ) و يارانش قيام نمودند, به گونه اي كه عرصه بر مسلمانان تنگ گشت و چنان تحت فـشار قرار گرفتند كه شبها نيز شمشير به كمر بسته و به حالت آماده مي خوابيدند , در اين زمان عده اي زبان به شكوه گشوده و مي گفتند اين حالت تا چه زماني ادامه خواهد يافت ؟ آيا زماني فرا خواهد رسيد كه ما با خيالي آسوده شب به استراحت بپردازيم و آيا امنيت و آسايش بر ما حكم فرما خـواهـد گـرديد , به گونه اي كه غير از خداوند تبارك و تعالي خوف و هراسي نداشته باشيم , در ايـن هـنـگـام بـراي ايجاد اميد در دل مسلمانان و تشويق آنان جهت استقامت و پايداري درمقابل تـهـاجـم دشـمـنـان و شدائد و مشكلات آيه فوق نازل گشت .(2)قسمت اول آيه به خلافت الهي درگـذشـته اشاره مي كند كه هريك از مفسران به قطعه اي ازحكومت الهي پيامبران در گذشته اشاره مي كنند. عده اي آن را منطبق با حكومت داوود,آدم و سليمان دانسته اند , چنان كه خداوند در قرآن كريم مي فرمايد : ( اني جاعل في الارض ) (3) يا درباره حضرت داوود مي فرمايد : يا داوود انـا جـعـلناك خليفه في الارض ).(4)عده اي ديگر از مفسران خلافت الهي را در امت هاي پيشين , مـنـطـبـق بـر بـني اسرائيل مي دانند كه با آمدن حضرت موسي (ع ) و نابود شدن قدرت و شوكت فـرعـون مـالـك حكومت بر روي زمين شدند , چنان كه خداوند مي فرمايد : ( و اورثنا القوم الذين كـانـوايـسـتـضـعفون مشارق الارض ).(5)اما با توجه به همه اقوال در اين باره مي توان گفت كه خداوند سبحان به خلافت الهي در امت هاي پيشين اشاره كرده است , اما اينكه اين خلافت را خاص زمـان يكي از انبيابدانيم , چنين انحصاري از آيه به دست نمي آيد , بلكه خداوند به صورت كلي به خلافت در امتهاي گذشته كه داراي ايمان و عمل صالح بوده اند, اشاره نموده است .اما قسمت دوم آيه كه به خلافت الهي در آينده اشاره مي كند, مورد اختلاف مفسران است و به فرموده علامه الهي طباطبائي ( رحمهم اللّه ) اختلاف در اين جا شدت گرفته است .عده اي از مفسران بشارت خلافت الهي را خلافت خلفاي راشدين , يعني خلافت خلفاي ثلاث و حضرت علي (ع ) دانسته و عده اي آن را مـنـحـصـر در خـلافـت خـلـفـاي ثلاثه دانسته اند.(6)عده اي ديگر نيز آن را خاص جميع امت پيامبر(ص ) دانسته و گفته اند : همان گونه كه امت هاي پيشين بر زمين حكومت نموده اند, جميع امـت پيامبر(ص ) حكومت بر زمين را به ارث خواهند برد.عده اي ديگر نيز مي گويند كه اين آيه به حكومت حضرت مهدي موعود اشاره دارد كه روايات وارده در اين باب به حد تواتر رسيده و ظهور آن حـضـرت را بـشـارت داده است .اما با دقت به آيه شريفه , اين مطلب روشن مي شود كه خداوند سبحان به عده اي خاص ازمسلمانان , نه عموم آنان كه داراي ايمان راسخ و عمل صالح باشند , سه بـشـارت داده اسـت : 1ـ اسـتـخـلاف حكومت الهي در زمين , 2ـ اشاعه آيين حق به صورت كلي و اساسي در روي زمين , 3ـ زوال خوف و هراس و جايگزين شدن امنيت و آرامش به جاي آن ,با توجه بـه سـيـاق آيـه و با صرف نظر از مسامحات مفسران در اين زمينه روشن خواهدشد كه بشارت به عـده اي خـاص از مـسـلـمـانـان است و نه هر مسلماني كه داراي ايمان راسخ و عمل صالح باشد . همچنين در آيه فوق , هيچ قرينه اي دال بر اينكه آنان ازاصحاب پيامبر و يا اهل بيت آن حضرت و يا جـمـيـع امـت پيامبر(ص ) باشد , وجود ندارد,بلكه خداوند سبحان صرفا به عده اي خاص بشارت حـكـومت و امنيت و آسايش ( نه تنهاايمن ماندن از دشمن بيروني بلكه ايمن ماندن و نترسيدن از درون ) را داده اسـت .بـا تـوجه به اين صفات و خصوصيات مي توان گفت كه هنوز اين وعده الهي مـتـحـقـق نـگـشـته وهيچ قرينه نقلي و عقلي وجود ندارد كه ما اين آيه را خاص خلافت خلفاي ثـلاثـه بدانيم , بلكه اينگونه سخن گفتن تحكمي بدون دليل بيش نيست .تنها مي توان گفت كه بشارت آيه فوق طبق روايات ماثوره , فقط درباره حكومت مهدي موعود (عج ) تطبيق مي نمايد.

---

پاسخ به شبهات اهل سنت
مركز پژوهشهاي اسلامي صدا و سيما 1- نـور / 55.2- طـبـرسـي , مـجـمـع الـبـيان في تفسير القرآن , ج 7 ص 226, موسسه الالعلمي للمطبوعات بيروت .3- بقره / 30.4- ص / 26.5- اعراف / 137.6- علامه طباطبائي , تفسير الميزان , ج 15, ص 154, موسسه اعلمي للمطبوعات , بيروت